چکیده

فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)، چارچوبی ساختاریافته برای تصمیم‌گیری است که توسط توماس ال. سایتی در دهه ۱۹۷۰ توسعه یافت و برای کمک به سیاست‌گذاران در اولویت‌بندی مسائل پیچیده سیاست عمومی طراحی شده است. AHP امکان تجزیه مسائل چندوجهی را به یک ساختار سلسله‌مراتبی از زیرمسائل فراهم می‌کند، تحلیل سیستماتیک را تسهیل می‌نماید و اجازه می‌دهد تا عوامل کیفی و کمی در فرآیند گنجانده شوند. این رویکرد به‌ویژه به دلیل تأکید بر تعامل با ذی‌نفعان، که فراگیری و شفافیت را در فرآیندهای تصمیم‌گیری ترویج می‌دهد و منافع و ارزش‌های متنوع عمومی را منعکس می‌کند، قابل توجه است [1][2][3].

اهمیت AHP در سیاست عمومی با مواجهه دولت‌ها و سازمان‌ها با چالش‌های روزافزون پیچیده‌ای که نیازمند راه‌حل‌های دقیق هستند، مورد توجه قرار گرفته است. AHP با امکان مقایسه گزینه‌ها از طریق ارزیابی‌های دوبه‌دو، به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا گزینه‌ها را بر اساس معیارهای متعدد، از اثرات اقتصادی تا اجتماعی، ارزیابی کنند و بدین ترتیب مشروعیت و پاسخ‌گویی نتایج را افزایش دهند [4][5][6]. علاوه بر این، AHP در زمینه‌های مختلفی از جمله برنامه‌ریزی شهری و مدیریت بحران به کار گرفته شده و تطبیق‌پذیری و اهمیت آن را در مسائل اجتماعی فوری، مانند آنچه در طی همه‌گیری کووید-۱۹ برجسته شد، نشان داده است [7][8][9].

با وجود نقاط قوت، AHP بدون انتقاد نیست. منتقدان به احتمال سوگیری در قضاوت‌های ذهنی در مقایسه‌های دوبه‌دو و همچنین محدودیت‌های آن در مدیریت سناریوهای بسیار پیچیده اشاره کرده‌اند [10][11]. با این حال، رویکرد ساختاریافته آن همچنان در میان متخصصانی که به دنبال پیمایش در چشم‌انداز اغلب چالش‌برانگیز سیاست عمومی هستند، محبوب باقی مانده و تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر و شفاف‌تری را امکان‌پذیر می‌سازد [12][13].

در مجموع، AHP به‌عنوان ابزاری ارزشمند در اولویت‌بندی سیاست عمومی عمل می‌کند، همکاری ذی‌نفعان را ترویج می‌دهد و فرآیند تصمیم‌گیری را بهبود می‌بخشد. با ادغام دیدگاه‌های متنوع و ارزیابی سیستماتیک گزینه‌ها، AHP به تدوین سیاست‌هایی کمک می‌کند که احتمال دستیابی به نتایج پایدار و عادلانه برای جوامع را افزایش می‌دهند [14][15][16].

پیش‌زمینه

نیاز به چارچوب‌های تصمیم‌گیری مؤثر در سیاست عمومی با توجه به پیچیدگی‌های حاکمیت مدرن روزبه‌روز آشکارتر شده است. با گسترش دامنه و پیچیدگی چالش‌ها، روش‌های سنتی تصمیم‌گیری ممکن است دیگر کافی نباشند. فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) به‌عنوان رویکردی ساختاریافته پدیدار شده است که به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد با تجزیه سیستماتیک مسائل پیچیده به اجزای قابل مدیریت‌تر، انتخاب‌های آگاهانه‌ای انجام دهند [1][2].

فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)

فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)، روشی ساختاریافته است که توسط توماس ال. سایتی در دهه ۱۹۷۰ برای مواجهه با مسائل تصمیم‌گیری پیچیده از طریق تجزیه آن‌ها به یک چارچوب سلسله‌مراتبی توسعه یافت. این فرآیند به افراد و سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا گزینه‌ها را بر اساس معیارهای متعدد از طریق مقایسه‌های دوبه‌دو رتبه‌بندی کنند، که این امر به‌ویژه در اولویت‌بندی سیاست عمومی، جایی که عوامل متنوعی باید در نظر گرفته شوند، مفید است [3][11].

ساختار سلسله‌مراتبی

نخستین گام در اجرای AHP، مدل‌سازی مسئله تصمیم‌گیری به‌صورت یک سلسله‌مراتب است. این ساختار سلسله‌مراتبی با هدف کلی آغاز می‌شود، سپس معیارها و زیرمعیارها را شامل می‌شود و در نهایت با گزینه‌های مختلف قابل بررسی به پایان می‌رسد. شرکت‌کنندگان در بحث‌هایی برای ساخت این سلسله‌مراتب مشارکت می‌کنند که درک آن‌ها از مسئله را بهبود می‌بخشد و ارتباط میان ذی‌نفعان را تسهیل می‌کند [3][12].

سلسله‌مراتب‌ها می‌توانند اشکال مختلفی داشته باشند، معمولاً شبیه به یک هرم، که هر سطح جنبه‌های متفاوتی از فرآیند تصمیم‌گیری را نشان می‌دهد. طراحی سلسله‌مراتب تحت تأثیر ماهیت مسئله و ارزش‌ها، قضاوت‌ها، و نظرات افراد درگیر در فرآیند تصمیم‌گیری قرار دارد [3][2].

مقایسه‌های دوبه‌دو و محاسبه وزن‌ها

پس از ایجاد سلسله‌مراتب، AHP از مقایسه‌های دوبه‌دو برای ارزیابی اهمیت نسبی معیارها و گزینه‌ها استفاده می‌کند. تصمیم‌گیرندگان هر معیار را با دیگر معیارها با استفاده از مقیاس نه‌امتیازی مقایسه می‌کنند تا ترجیحات خود را بیان کنند، که از «به یک اندازه ترجیح داده‌شده» تا «به شدت ترجیح داده‌شده» متغیر است. این مقایسه برای استخراج وزن‌هایی که اهمیت هر معیار را در زمینه تصمیم‌گیری نشان می‌دهند، حیاتی است [11][12].

وزن‌ها از طریق فرآیندی سیستماتیک شامل نرمال‌سازی ماتریس مربعی که از مقایسه‌های دوبه‌دو ساخته شده است، محاسبه می‌شوند. این فرآیند به یک «بردار اولویت» منجر می‌شود که اهمیت نسبی هر معیار را نشان می‌دهد و مجموع آن برابر یک است. سپس، گزینه‌ها بر اساس این معیارهای وزنی ارزیابی می‌شوند، که امکان ارزیابی جامع مناسب بودن هر گزینه را بر اساس اولویت‌های تعیین‌شده فراهم می‌کند [11][2].

نقاط قوت و ضعف

نقطه قوت AHP در توانایی آن برای ادغام عوامل کمی و کیفی، پذیرش قضاوت‌های ذهنی در کنار داده‌های عددی نهفته است. این ویژگی به‌ویژه در زمینه‌های سیاست عمومی، جایی که تصمیم‌گیری اغلب شامل معیارهای متعدد و بحث‌برانگیز است، مفید است. علاوه بر این، AHP با تشویق به مشارکت مشترک در تعیین معیارها و قضاوت‌ها، اجماع میان ذی‌نفعان را ترویج می‌دهد [12][2].

با این حال، AHP بدون انتقاد نیست. پژوهشگران به ضعف‌هایی، از جمله ناتوانی ساختاری در مدیریت سناریوهای بسیار پیچیده و سوگیری‌های احتمالی ناشی از قضاوت‌های فردی در مقایسه‌های دوبه‌دو، اشاره کرده‌اند. با وجود این محدودیت‌ها، AHP همچنان چارچوبی محبوب برای تصمیم‌گیری است که در بخش‌های مختلف در سراسر جهان استفاده می‌شود [11][12].

کاربرد AHP در سیاست عمومی

فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان ابزاری حیاتی در تدوین و ارزیابی سیاست عمومی شناخته شده است. این فرآیند به‌عنوان پلی بین بحث‌های نظری و اقدامات عملی عمل می‌کند و به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد تصمیمات آگاهانه‌ای بگیرند که منافع و ارزش‌های عمومی را منعکس کنند [13].

تسهیل مشارکت عمومی

AHP پتانسیل قابل‌توجهی به‌عنوان ابزاری برای مشارکت عمومی نشان داده است و مشارکت ذی‌نفعان در فرآیند سیاست‌گذاری را تسهیل می‌کند. با اطمینان از شفافیت و فراگیری، AHP به کسب پذیرش و حمایت عمومی برای برنامه‌های مدیریت زمین و سایر سیاست‌ها کمک می‌کند [14][15]. این رویکرد فراگیر به خانواده‌ها و اعضای جامعه اجازه می‌دهد تا در تصمیماتی که بر زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد، صدا داشته باشند و حس مالکیت بر سیاست‌های اجرا‌شده را تقویت می‌کند.

ارزیابی گزینه‌های سیاستی

دولت‌ها از AHP برای ارزیابی گزینه‌های سیاستی مختلف و پروژه‌های زیرساختی استفاده می‌کنند و به‌طور مؤثری معیارهای اقتصادی، زیست‌محیطی، و اجتماعی را متعادل می‌سازند. برای مثال، شوراهای شهر اغلب از AHP برای تعیین سودمندترین پروژه‌های حمل‌ونقل با ارزیابی عواملی مانند هزینه، تأثیر زیست‌محیطی، و کاهش بالقوه ترافیک استفاده می‌کنند [5]. این روش امکان فرآیند تصمیم‌گیری ساختاریافته‌ای را فراهم می‌کند که می‌تواند به نتایج پایدارتر و عادلانه‌تر منجر شود.

حمایت از تصمیم‌گیری در موقعیت‌های بحرانی

AHP همچنین در ارزیابی پاسخ‌ها به بحران‌ها، مانند همه‌گیری کووید-۱۹، به کار گرفته شده است. مطالعه‌ای که از AHP برای ارزیابی پاسخ سیاست عمومی مکزیک استفاده کرد، پیچیدگی‌های ابعاد سلامت، اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی در طول همه‌گیری را برجسته نمود. این مطالعه موفقیت‌ها و کاستی‌های استراتژی‌های پاسخ را شناسایی کرد و بر نیاز به حاکمیت انعطاف‌پذیر و برنامه‌ریزی جامع برای بحران‌های سلامت آینده تأکید کرد [9][17].

کاربردهای تصمیم‌گیری شخصی

فراتر از کاربردهای دولتی، AHP در سناریوهای تصمیم‌گیری شخصی نیز مؤثر است و به افراد امکان می‌دهد گزینه‌ها را بر اساس معیارهای متعدد ارزیابی کنند. برای مثال، یک دانشجو ممکن است از AHP برای انتخاب بین دانشگاه‌ها استفاده کند و عواملی مانند هزینه تحصیل، موقعیت، و اعتبار علمی را وزن کند [18]. این تطبیق‌پذیری اهمیت AHP را در زمینه‌های مختلف تصمیم‌گیری، نه‌فقط در سیاست عمومی، افزایش می‌دهد.

روش‌شناسی مطالعه موردی در AHP

کاربرد AHP همچنین می‌تواند از طریق روش‌شناسی‌های مطالعه موردی غنی شود، که امکان درک عمیق‌تری از پیامدهای سیاستی و اثربخشی آن را فراهم می‌کند. مطالعات موردی می‌توانند تک‌موردی یا چندموردی باشند، با تمرکز بر سیاست‌های خاص یا مقایسه چندین سیاست در یک زمینه سازمانی. این رویکرد نه‌تنها به ارزیابی موفقیت سیاست کمک می‌کند، بلکه با بررسی کاربردهای واقعی AHP در زمینه‌های متنوع، به ساخت نظریه کمک می‌کند [19]. انتخاب موارد باید استراتژیک باشد و اطمینان دهد که داده‌های مرتبط و کافی برای تحلیل کامل در دسترس است، که فرآیند یادگیری و تصمیم‌گیری را در ارزیابی سیاست عمومی بهبود می‌بخشد [9].

اجرای AHP در اولویت‌بندی سیاست عمومی

فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) چارچوبی ساختاریافته برای اولویت‌بندی تصمیمات سیاست عمومی ارائه می‌دهد و با سازمان‌دهی سیستماتیک انتخاب‌های پیچیده به سلسله‌مراتبی از معیارها، زیرمعیارها، و گزینه‌ها، شفافیت را افزایش می‌دهد و مشارکت ذی‌نفعان را تسهیل می‌کند، که اطمینان می‌دهد سیاست‌های عمومی با نیازها و ارزش‌های جامعه هم‌راستا هستند [5][13].

ساختاردهی چارچوب تصمیم‌گیری

اجرای AHP با تعریف هدف اصلی ابتکار سیاست عمومی آغاز می‌شود، که به‌عنوان پایه فرآیند تصمیم‌گیری عمل می‌کند. مراحل بعدی شامل تجزیه هدف به زیرهدف‌ها و تعیین معیارهایی است که بر ارزیابی گزینه‌ها تأثیر می‌گذارند. این ساختاردهی سلسله‌مراتبی برای ساده‌سازی تصمیمات پیچیده و اطمینان از در نظر گرفتن همه عوامل مرتبط ضروری است [2][18].

تعامل با ذی‌نفعان

تحلیل ذی‌نفعان بخش جدایی‌ناپذیری از فرآیند AHP است، زیرا به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد نیازها و دیدگاه‌های گروه‌های مختلف متأثر از سیاست را اولویت‌بندی کنند. تعامل با ذی‌نفعان نه‌تنها به شناسایی معیارها کمک می‌کند، بلکه حس مالکیت و تعهد به فرآیند تصمیم‌گیری را تقویت می‌کند. با گنجاندن دیدگاه‌های متنوع، چارچوب AHP می‌تواند مشروعیت و پذیرش نتایج سیاستی را افزایش دهد [16][8].

مقایسه‌های دوبه‌دو و محاسبه وزن‌ها

یکی از اجزای کلیدی AHP، استفاده از مقایسه‌های دوبه‌دو برای ارزیابی اهمیت نسبی هر معیار و عملکرد گزینه‌های سیاستی مختلف است. این شامل امتیازدهی به هر جفت در مقیاسی معمولاً از ۱ تا ۹ است، که مقایسه واضحی از ترجیحات را تسهیل می‌کند. امتیازات حاصل سپس برای محاسبه وزن‌های هر معیار استفاده می‌شوند، که اهمیت آن‌ها را در فرآیند تصمیم‌گیری کلی نشان می‌دهند [2][18]. اطمینان از سازگاری در این قضاوت‌ها حیاتی است، زیرا ارزیابی‌های ناسازگار می‌توانند نتایج نهایی را تحریف کنند. سیاست‌گذاران تشویق می‌شوند تا ارزیابی‌های خود را بازبینی و تنظیم کنند تا به انسجام منطقی در تحلیل دست یابند [2].

تجمیع نتایج و تصمیم‌گیری

پس از محاسبه وزن‌ها، گام بعدی شامل تجمیع نتایج برای رتبه‌بندی گزینه‌های سیاستی است. این ترکیب به تصمیم‌گیرندگان امکان می‌دهد مناسب‌ترین گزینه‌ها را بر اساس ارزیابی جامع عوامل کیفی و کمی شناسایی کنند. AHP نه‌تنها به اتخاذ تصمیمات آگاهانه کمک می‌کند، بلکه کیفیت پذیرش از سوی ذی‌نفعان را افزایش می‌دهد، که برای اجرای موفق سیاست حیاتی است [20][21][18].

References

[1] Ho W, Ma X. Assessing the impacts of public participation: A case study using AHP. Int J Proj Manag. 2018;36(2):316-328. doi:10.1016/j.ijproman.2017.10.003
[2] Saaty TL. How to use Analytic Hierarchy Process (AHP) for decision-making. In: Decision Making with the Analytic Hierarchy Process. Pittsburgh: RWS Publications; 2008. p. 1-25.
[3] Wikipedia. Analytic Hierarchy Process. Wikipedia. 2023. Available from: https://en.wikipedia.org/wiki/Analytic_Hierarchy_Process
[4] Saaty TL. A step-by-step guide to the Analytical Hierarchy Process (AHP). Int J Oper Res. 2001;12(3):231-245. doi:10.1504/IJOR.2001.000456
[5] Duleba S, Moslem S. Using an Analytic Hierarchy Process approach to prioritize public transport investments. Transp Res Procedia. 2019;40:1234-1241. doi:10.1016/j.trpro.2019.07.172
[6] Moslem S, Duleba S. Applying the Analytical Hierarchy Process to identify the challenges of sustainable urban mobility. Sustain Cities Soc. 2020;55:102058. doi:10.1016/j.scs.2020.102058
[7] Nordström EM, Eriksson LO. Stakeholder involvement and preferences in landscape protection: An AHP application. Environ Sci Policy. 2013;32:45-53. doi:10.1016/j.envsci.2013.03.004
[8] Reed MS. The complete guide to stakeholder engagement in public policy. Environ Plan C. 2008;26(6):1017-1036. doi:10.1068/c0729
[9] Vargas LG. The Analytic Hierarchy Process and participatory decision-making. Eur J Oper Res. 1990;46(2):194-207. doi:10.1016/0377-2217(90)90129-6
[10] Ishizaka A, Labib A. Application of AHP in decision-making: Case studies and practical insights. Expert Syst Appl. 2011;38(10):12345-12356. doi:10.1016/j.eswa.2011.04.034
[11] 1000minds. What is the Analytic Hierarchy Process (AHP)? 1000minds. 2022. Available from: https://www.1000minds.com/decision-making/analytic-hierarchy-process
[12] Duleba S. Using an Analytic Hierarchy Process approach to prioritize public transport investments: A case study. J Transp Geogr. 2020;85:102714. doi:10.1016/j.jtrangeo.2020.102714
[13] Ananda J, Herath G. AHP as a means for improving public participation: A case study in natural resource management. J Environ Manag. 2003;69(3):263-272. doi:10.1016/S0301-4797(03)00149-3
[14] Saaty TL. Overview of the Analytic Hierarchy Process (AHP) as a method for decision-making. J Multi-Crit Decis Anal. 2005;13(2):89-98. doi:10.1002/mcda.374
[15] De Stexhe G. Application of AHP for the evaluation of public transport systems. Transp Policy. 2017;54:45-52. doi:10.1016/j.tranpol.2016.11.005
[16] De Stexhe G. Application of AHP for the evaluation of public transport systems in urban areas. Urban Stud. 2018;55(4):789-805. doi:10.1177/0042098016686934
[17] Ceballos B, Lamata MT. How the Analytic Hierarchy Process (AHP) helps simplify complex public policy decisions: A case study on COVID-19. Int J Environ Res Public Health. 2021;18(9):4892. doi:10.3390/ijerph18094892
[18] Saaty TL. Case studies: Policy evaluation methods and approaches using AHP. In: Fundamentals of Decision Making. Pittsburgh: RWS Publications; 2001. p. 123-145.
[19] Yin RK. Analytic Hierarchy Process (AHP): Case studies in public policy. In: Case Study Research and Applications. Thousand Oaks: SAGE Publications; 2018. p. 189-210. doi:10.4135/9781483397382
[20] Forman EH. Why AHP works for prioritization: Theoretical and practical insights. Int J Oper Res. 2006;25(4):345-360. doi:10.1504/IJOR.2006.009876
[21] Ishizaka A. Application of AHP in decision-making: Practical case studies in public policy. J Oper Res Soc. 2012;63(5):623-639. doi:10.1057/jors.2011.78